Yaprak Bitlerinden Kurtulmak

Bir önceki yazımızda yaprak bitlerini ve bazı doğru bilinen yanlışları anlatmaya çalışmış, kısaca bahsetmiş olsak da yaprak bitleriyle mücadeleyi ise biraz özet geçmiştik.

Tam da bu mevsim, hava sıcaklığının yükseldiği, bitkilerin taze sürgünleriyle hayata merhaba dediği zamanlar, yaprak bitlerinin de hızla yayılma, beslenme ve üreme zamanları. Yaprak bitleri bahçedeki çiçeklerden sebzelere, meyve ağaçlarının taze sürgün ve yapraklarına, hatta yabani otlara kadar, yeşili, siyahı, kırmızısı, sarısıyla çeşit çeşit her yerde, kimi taze sürgünleri kimi de yaprak altlarını kaplıyor. Şeker içeren dışkılarından faydalanmak isteyen karınca kolonileriyle birlikte bitkilerin üzerleri vızır vızır.

Yaprak bitlerinin düşmanı olan böcekler de boş durmuyor fakat yırtıcı böceklerin sayısı bu mevsim inanılmaz bir hızla çoğalan yaprak bitlerini toplamaya yetmeyebiliyor. Karıncaların, bitlerden faydalanmak için yırtıcı ve parazitleyici doğal düşmanları uzaklaştırmaları da cabası.

Müttefikten mahrum bırakmak

Karıncalar, bitlerin dışkılarını besin kaynağı olarak kullanmalarından dolayı bitlerin düşmanlarına karşı koruyucu görevi üstleniyorlar. Ağaçların tepe yapraklarında bit işgali olup olmadığı da çoğu zaman ağaç gövdelerindeki karınca trafiğinden anlaşılabiliyor. Bitleri karıncaların korumasından mahrum bırakmak önemli bir mücadele şekli olarak görülüyor.

Bunun için çeşitli yöntemler var. Biri, karınca tuzakları. Boraks, şeker ve biraz bal ve suyla hazırlanan sıvı yem, kapağına birkaç delik açılmış küçük kavanozlara konarak bitkilerin dibine konuyor. Bu yemin susuz olarak boraks, pudra şekeri ve biraz bal ile hazırlananı da var. Böylece, karıncalara bitlerin verebildiğinden daha bol şeker sunulmuş oluyor. Boraks karıncalar için toksik olduğundan bir kaç gün içinde, kraliçe dahil, koloniyi bitirebilir. Bu yöntem, karınca-bit ilişkisinde bozulmaya da yol açabiliyor. Önceden bitleri koruyan karıncaların, bol şeker içeren başka kaynağın varlığı durumunda bu kez bitlere saldırıp öldürdükleri de tesbit edilmiş.

Özellikle ağaçlarda uygulanan bir yöntem de, ağaçların gövdelerinde karıncaların geçişlerini engelleyecek önlemler alınması. Bunun için gövdeye bir bezin sıkıca sarılması, bezin üzerine de kurumayan yapışkan sürülmesi karıncaları durdurmak için hayli etkili görünüyor.

Rahatsız edici bir zararlı olan yaprak bitleriyle mücadele yöntemleri çok çeşitli. Öyle ki, sosyal medyada yaprak bitinin konu edildiği yazılarda, başetme yöntemi olarak ev yapımı yüzlerce farklı yöntem sayılabiliyor. Bazen, yemek yapar gibi, soğan, sarımsak, biber, sabun ne varsa, muhtelif şekillerde birbirine karıştırılıp, kimi güneşte, kimi gölgede, kimi pişirilerek solüsyonlar hazırlanıp bitlere püskürtülmesi, bazen alkollü, sirkeli, karbonatlı, küllü, kükürtlü preperatlar hazırlanması, odun sirkesi kullanılması tavsiye ediliyor. Bu tariflerin kimi bir deneyime dayanıyor, kiminin de deneyim içermeyen tarifler olduğu belli.

Odun sirkesi ile yaptığımız bir denemeden de bahsetmeliyim. Son zamanlarda çok bahsi geçince temin ederek tavsiye edildiği gibi 1:20 oranında sulandırarak denedik. Ertesi gün kontrol ettiğimizde bit kolonisi yerli yerindeydi. Bu konuda yapılan bir bilimsel çalışmada da, pirolize tabi tutulan odun ve dalların türünün elde edilen odun sirkesinin işleviyle çok ilgili olduğu belirtiliyor. Neem ağacından yapılan odun sirkesi bitlere karşı başarılı olurken, başka ağaçlardan yapılan başarılı olmamış, ki bunun mantıklı bir açıklaması var.

Tuzak bitkilerle bitlere hedef şaşırtarak ürünü kurtarmak da tavsiye edilen bir diğer yöntem. Ancak yaprak bitlerinin yaşam döngülerine bakıldığında bu yöntemin de işe yaramayacağı aksine daha fazla bulaşıklığa yol açacağı anlaşılıyor. Zira bir bitkide yeterince kalabalıklaşan yaprak biti kolonileri, yeni bitkilerin kaşifleri ve yeni kolonilerin öncüleri olarak bu defa da kanatlı bitleri cepheye sürüyor.

Önceki yazımızda yazdığımız gibi, yaprak bitlerinin gücü, hızlı üreyebilmekten ve kolay yayılabilmekten geliyor. Bu bakımdan dünya üzerindeki en tecrübeli canlı türlerini oluşturuyorlar. Öte yandan, birey bir canlı olarak yaprak biti çok kolay üreyebilmesine karşılık hiç de dayanıklı değil, maruz kaldıkları pek çok şey onları kolayca öldürebiliyor.

Amacımız nedir?

Yaprak bitleriyle mücadelede amaç ne pahasına olursa olsun bitleri öldürmek olmamalıdır. Amaç, yaprak bitlerinin beslendiği bitkilerinize herhangi bir zarar vermeden bitlerin verdiği zarardan kurtulmaktır. Yani aslolan bitkiyi korumak, ikinci olarak da çevreyi korumak. Bu açıdan bakıldığında durum biraz çetrefilli hale geliyor.

Bitkilerde fitotoksite yaprak bitinden daha zararlıdır

Muhtelif sebeplerle bitkilere yapılan müdahaleler fitotoksiteye adaydır. Daraltılmış tanımıyla “Fitotoksite, bir bitki koruma ürününün bitkide geçici veya uzun süreli zarar oluşturma kapasitesidir” (1). Fitotoksite, çeşitli şekilerde kendini gösterir: renk değişmesi, bitki gelişiminde sapma ve yavaşlamalar, ölü doku oluşumu ve nekrozlar, şekil bozuklukları, bitkinin tamamen ölümü bunlardan bazılarıdır.

Bu yüzden herhangi bir sebeple bitkilere müdahalede bulunulurken, müdahalede kullanılan malzemeler, kullanım dozları, kullanılma zamanları, bitkinin durumu ve bitkinin türü ayrı birer değişken parametredir, bitkinin fitotoksite zararlarına uğramasında belirleyici olabilir.

Bunları birer uyarı mahiyetinde yazıyoruz. Zira, zararlılara karşı, belirli bir bilimsel saptamaya dayanmayan, ruhsatlandırılmamış, özellikle de evde, muhtelif tariflere göre, bazen de doğaçlama hazırlanan karışımlar hiç beklenmedik sonuçlara sebep olabilir.

Tüm zararlılarda olduğu gibi yaprak bitlerinde de, ruhsatlı bile olsa nörotoksinler ve benzeri zehirli içerik kullanılmasını asla önermiyoruz. Esasında buna ihtiyaç olduğunu da düşünmüyoruz. Bu gibi içerikler belki bitki koruma anlamında geçici de olsa zararlıyı öldürürler fakat, zararlıların direnç kazanmasının, hedef olmayan başka canlıları da öldürmesinin, bıraktığı zehir kalıntısıyla gıdalarımıza da bulaşmasının amacı aşan sonuçlar olduğunu düşünüyoruz.

Ruhsatlı organik içerikler

Yaprak bitlerine karşı en emniyetli ve etkisi kanıtlanarak dünyada ruhsatlandırılmış, zehir içermeyen preperatların kullanılmasının en doğrusu olduğunu vurgulamak isteriz. Bunların başında Azadirachtin aktif maddesini içeren Neem ağacından elde edilen ve farklı formülasyonlara sahip preperatlar, başta yaprak bitleri olmak üzere bazı zararlılara karşı etkilidir. Etiket dozlarına dikkat edildiği durumda fitotoksite riski yoktur.

İyi rafine edilmiş, yazlık yağ diye satılan, bu amaç için formüle edilmiş mineral yağlar da yaprak bitleri ve diğer yumuşak gövdeli zararlı böceklere karşı etkilidir. Etiket dozlarına ve uygulama zamanlarına dikkat edilmelidir. Her şeyde olduğu gibi, bunda da uygulama zamanları günün serin ve güneşin güçlü olmadığı saatler olmalıdır.

Bunlar haricinde yurt dışında ruhsatlı ve mekanik etki ile yaprak bitlerini etkileyen başka hazır formüle edilmiş preparatlar da var.

Evde yapılan karışımlar

Hazır olmayıp, hazırlanabilir preperatların bazıları bitki koruma literatürüne girmiştir. Bunların başında, başkaca hiç bir katkı içermeyen saf potasyum sabunları (yağ asitlerinin potasyum tuzları) geliyor. Yurt dışında, saf potasyum sabunu ve ince bitkisel yağlar kullanılarak özel olarak hazırlanmış bu karışımlar “insecticidal soap” olarak satılır. Belli oranlarda suyla karıştırılarak uygulandığında bitlerin mekanik etkiyle ölmesini sağlar. Bu yönteme baz olan potasyum sabunu ülkemizde arap sabunu olarak bilinse de, saf ve katkısız olanını bulmak hiç kolay değil. Marketlerde satılanların çoğu, sabundan çok başka kimyasallar içeriyorlar ve bunlar bitkilerinize fitotoksite yapabilir. Saf bile olsa, satışa sunulan ürünün ne oranda sulandırılmış olduğu bilinmediğinden, bitlere karşı kullanılırken ölçülendirme sorunu var ve ölçü her şeydir. Bu yüzden, fitotoksite riski ve ölçü hatalarına karşı, yaprak bitleri için arap sabunu kullanacak olanların dikkatli olmasını, mümkünse potasyum sabununu kendilerinin yapmasını öneririz. Zor değil ama biraz uğraştırır, uzun süre kullanılabilir.

Potasyum sabunlu böcek ilacı hazırlanması

Potasyum sabunlu yaprak biti ilacı hazırlarken, her 1 litre solüsyon için 10 ml gerçek katkısız potasyum sabunu ve 10 ml ince bir sıvıyağ (örn: ayçiçek yağı) kullanılıyor. Çok önemli bir püf noktası, önce küçük bir kapta sabun ve yağ birbirine çok iyi karıştırılır. Blender gibi bir araçla mekanik karıştırma iyi sonuç verir. Sonra bu karışım suya ilave edilir. Böylece yağın damlalar halinde suyun üstüne çıkması engellenmiş, suda çok iyi karışmış olması sağlanır. Bu şekilde sabun yardımıyla suyla karışması sağlanmış sıvı yağ, sabunun yaprak bitleri üzerindeki etkisini arttırır ve etki süresini uzatır. Burada bahsedilenden daha yüksek oranda sabun kullanımı bitkilerinizde fitotoksite yapabilir.

Bu tarif, bahsettiğim püf noktası dışında dünyada en çok anlatılıp kullanılan tariflerden. Potasyum sabunu çözeltisine acı biber, sarımsak gibi katkılar da eklenebiliyor fakat esas iş gören elbette potasyum sabunu.

D-Limonen’li yaprak biti ilacı hazırlanması

Yıllar önce, kümesteki tavuk bitlerine karşı mücadele yöntemlerinin geliştirilmesi sırasında keşfettiğimiz bir aktif maddenin, aslında pek çok başka zararlıya karşı da kullanılabileceğini anladığımızda, sorunumuz bitkilere zarar vermeden bunu yapabilmenin de bir yolunu bulmaktı. Zira, kümeste, tavuklara da temas etmeden doğrudan kümes akarlarına saldırmak ile bitki üzerindeki zararlılarla mücadele arasında çok fark var.

Kümeste kullandığımız aktif madde olan d-limonen, başta portakal olmak üzere turunçgil meyvelerinin kabuklarında bulunuyor. Preslenerek sıkılan kabuklardaki uçucu yağ, karışık olduğu sudan ayrıldığında, elde edildiği meyvenin adıyla portakal yağı, limon yağı vb. gibi isimlendiriliyor. D-limonen ise turunçgil uçucu yağlarının ana bileşeni.

Uçucu yağların bitkilerde hastalık ve zararlılara karşı etkilerine dair hayli kapsamlı bilimsel literatür var. Kekik, biberiye, portakal vb. uçucu yağlarla pek çok çalışma yapılmış, olumlu sonuçlar alınmış. Fakat uçucu yağlar, neticede bir yağ oldukları için suda çözünmezler, su ile karışmazlar. Uçucu yağların su ile karışmasını sağlamak üzere uygun emülgatörlerin kullanılması ve dozunun çok iyi ayarlanması gerekir. Aksi halde, bitki yapraklarına temas eden yoğun uçucu yağ damlacıkları kolayca fitotoksiteye sebep olabilir.

Bitkilerde kullanmak üzere d-limonen’in su ile karışmasını sağlayacak en uygun emülgatörü tesbit edebilmek, bitkilere zarar vermeden yaprak bitlerini bertaraf etmek üzere hem d-limonen hem de emülgatörün dozlarını ayarlamak ve hazırlama protokülünün belirlenmesi için detaylı bir literatür taramasının yanısıra arazide sayısız deneme yaptık. Yurt dışında d-limonen içeren hazır böcek ilaçları olsa da, halka açık bir tarife rastlamadık, sanırım bu ilk olacak.

Emülgatör olarak, aynı zamanda bir gıda katkısı olan Polisorbat 80 (Tween 80) kullandık, Polisorbat 20 (Tween 20) de kullanılabilir. Preperatı önce konsantre olarak hazırlıyoruz, sonra ihtiyaca göre sulandırarak azar azar kullanıyoruz.

Konsantre preparatın hazırlanması:

1 litre konsantre preperat için, 60 ml d-limonen (veya portakal uçucu yağı) ile 10 ml polisorbat 80‘i (veya polisorbat 20) ölçekli kaplarda ölçüyoruz.

Ölçülen polisorbat, d-limonen’e eklenir ve bir çay kaşığı ile iyice karıştırılır. Emülgatör yağın içinde kolayca kaybolacak şekilde çözünür.

Bir önceki adımda, birbirine bağlanan d-limonen ve polisorbat moleküllerinden oluşan çözelti 940 ml içme suyuna eklenir ve karıştırılır.

D-limonen – polisorbat çözeltisi suya eklenip karıştırıldığında bembeyaz ve stabil durumda bir sıvı oluşur. Bu konsantre malzemeyi ağzı kapalı bir şişede, serin ve karanlık bir ortamda uzun bir süre saklayabilir, ihtiyaç oldukça azar azar kullanabiliriz.

D-limonen yerine aktarlarda satılan portakal yağı da kullanılabilir. Ancak, daha önce bir kez başımıza gelmişti. Bazen portakal uçucu yağı yerine içine aroma ve boya konmuş ilgisiz yağlar da sahte portakal yağı olarak satılabiliyor. Bunun için öncesinde küçük bir test yapmanızı öneririz. Bir köpük parçasına bir damla portakal yağı (veya d-limonen) damlattığınızda bir dakika içinde köpükte kocaman bir çukur açması gerekir. Böyle bir şey olmuyorsa o yağ sahtedir.

Bu protokol farklı uçucu yağları, farklı amaçlar için su ile karıştırmak için de kullanılabilir.

Yaprak bitlerine karşı solüsyonun hazırlanması:

Solüsyona ilave etmeden önce yukarıda tarif edildiği şekilde hazırlanan konsantre preparat iyice çalkalanır.

Konsantre malzeme yaprak bitleri için kullanılırken, her 1 litre solüsyon için 30 ml konsantre çözelti kullanılır. Solüsyona ilave etmeden önce yukarıda tarif edildiği şekilde hazırlanan konsantre çözelti çalkalanır ve ihtiyaç kadar ölçülerek sprey şişesi, sırt tulumbası veya pulverizatöre konmuş suya ilave edilir ve karıştırılır.

Bahçede epeydir canlı bit kalmadı. Yarım litrelik bir sprey şişesine solüsyon hazırlayarak bit aramaya gideceğimiz için, 15 ml konsantre çözeltiyi içinde yarım litre içme suyu olan şişeye ekleyip çalkalıyoruz.

Solüsyonumuz kullanıma hazır.

UYARILAR: Bu tarife göre, bitkiler üzerine uygulama yapılan solüsyondaki d-limonen (veya portakal yağı) aktif maddesinin oranı %0,2(Binde 2)’dir. Önceden bitkinin üzerinde küçük bir bölüme uygulanıp 24 saat bekleyip durumu görmek koşuluyla %0,3 (binde 3 – konsantre solüsyondan litre başına 50 ml) oranına kadar gerekiyorsa doz arttırılabilir. Denemelerimizde bu oran aralığı ile bitkilerin çok taze sürgün ve yapraklarında fitotoksite gözlemlemedik. Ancak, bu tarifi kullanarak bitkilerine uygulamak isteyenlerin, önceden bitkinin küçük bir bölümüne uygulayıp 24 saat beklediken sonra etkisini görüp ondan sonra diğer bitkilere uygulamasını öneririz.

Uygulamadan 24 saat sonra kontrol ettiğimizde yukarıdaki fotoğrafta da görüldüğü gibi bitler cansız. Bit yoğunluğunun fazla olduğu durumlarda 2 gün ara ile iki uygulama yapmak gerekebilir.

Konsantre malzemenin diğer kullanımları

D-limonen aktif maddesi, başta akarlar olmak üzere başka pek çok böcek üzerinde de etkili. Bitkiler üzerinde dozajı arttırmamak koşuluyla, temas yoluyla mekanik olarak tüm yumuşak gövdeli böceklere karşı uygulanabilir.

Bitkinin söz konusu olmadığı durumlarda uygulama dozajı istendiği kadar yükseltilebilir. Zehirsiz, güzel kokulu bir preperat olarak ev içinde, toz üreten toz akarlarına karşı uygulanabilir ya da temizlik yardımcısı bir malzeme olarak da kullanılabilir.

Tagem – Bitki zararlıları Fitotoksite rehberi

OEPP/EPPO – Phytoxicity assesment